🔹براساس یک مطالعه پژوهشی با متدولوژی فراتحلیلی (Meta – Analysis) حدود 21 طبقه‌بندی مختلف از نظام‌های بهره‌برداری کشاورزی در کشور وجود دارد. توجه به این مجموعه عظیم از مفاهیم نظیر نوع مناسبات و قواعد کار و اصول حاکم بر مناسبات تولید و نظام اجتماعی تولید و کاربر یا سرمایه محور بودن فعالیتهای مدیریتی، ضرورت همگرایی در تدوین شاخص‌هایی جهت تبیین وضعیت نظام‌های بهره‌بردرای را الزامی می‌سازد. 

🔸اما آنچه اکثریت پژوهشگران ایرانی(ازکیا، توفیق، لهسایی زاده، نوری نائینی، ملکانیان، مهاجر) در مقایسه میان انواع نظام‌های بهره‌برداری برآن اتفاق نظر دارند نوعی تقسیم‌بندی چهارگانه نظام بهره‌برداری دهقانی، تجاری کوچک، تجاری متوسط و تجاری بزرگ می‌باشد که شاخص های مترتب بر آنها در مدل‌های زیر آمده است: 

الف) شاخص‌های نظام بهره‌برداری دهقانی (سنتی): این نظام بازمانده ساختار¬های پیشا¬سرمایه داری در اقتصاد کشاورزی ایران بوده، و نوعی نظام خرده دهقانی منبعث از کشاورزی خانوادگی است که معمولا شواهد قطعی درباره خویش‌فرمایی آن‌ها در سکونتگاه های روستایی وجود دارد. 

🔹میزان اراضی تحت بهره برداری، تابعی از وسایل و ابزار و نیروی کار ساده بوده و به همین دلیل دارای ابعاد کوچکی است. اراضی وسیع توسط یک بهره بردار قابل بهره برداری نبوده و بدین ترتیب ابعاد بهره برداری متناسب با ابزار تولید است. وجه سرمایه در این نظام غالب نیست. جهت گیریهای روان شناسی _ اجتماعی کاملا مشخصی موسوم به خرده فرهنگهای دهقانی با ویژگیهایی چون محافظه کاری و رویگردانی از پدیده های تازه و نو، عدم اعتماد متقابل در روابط شخصی، فقدان نو آوری، تقدیر گرایی، پایین بودن سطح آرزوها و تمایلات، عدم توانایی چشم پوشی از منافع آنی به خاطر منافع آتی، اهمیت نداشتن زمان، خانواده گرایی، وابستگی به دولت، عقل گرایی سنتی، محلی گرایی و فقدان همدلی در این گروه به چشم میخورد که در آثار محققانی مثل "شوماخر راجرز، فاستر، لویس، و بن فیلد و مصطفی ازکیا" کاملا تبیین شده است. 

🔸کمتر از 10 هکتار وسعت دارند، شامل یک خانوار بهره بردار است. کشت وکار بصورت جمعی، توسط افراد خانواده صورت می‌گیرد. اراضی فاقد ساختمان، تاسیسات، ماشین‌آلات‌اند، نظام بهره‌برداری خانوادگی و میزان پراکندگی قطعات تا بیش از 10 قطعه در نوسان است و با وضعیت نامتناسب بعد خانواده نسبت به زمین زیرکشت روبرو هستیم. درآمد اصلی خانوار از فعالیتهای بهره برداری کشاورزی تامین می شود یعنی از عواید ملک خود زندگی می کند و خود به کشت و کار روی آن می پردازد بهره برداری آنها در محدوده روستا قرار دارد. زمین بهره برداری در مالکیت بهره بردار (رئیس خانواده) است. مدیریت و تصمیم گیری در کلیه مراحل توسط بهره بردار (رئیس خانواده) است. اعضای خانواده در فعالیتهای بهره برداری مشارکت دارند، هر چند که تمامی نیروی کار لازم برای بهره برداری از عضای خانواده تامین نمی شود بلکه برای تامین کمبود نیروی کار از کارگران مزدبگیر نیز استفاده می شود. 

🔹تولیدات بهره برداری صرفاً برای مصرف خانوار نیست بلکه جنبه تجاری نیز دارد1. از دیگر شاخص های نظام بهره برداری دهقانی، خردی و پراکندگی اراضی کشاورزی این طبقه می باشد که از معرفه ها و ویژگیهای بارز نظام های بهره برداری دهقانی است. 2باز تولید معیشتی ساده subsistence economy (تولید فقط به اندازه سر پا ماندن واحد بهره برداری)، حبس زمین و ... ، بی دفاعی در برابر مخاطرات طبیعی؛ پائین بودن سطح بازدهی به موازات ضایعات بالا در فرایند تولید و گرایش به اشکال پدرسالارانه در مدیریت واحدهای تولیدی و نظامات بهره برداری است. آنها به شدت نیازمند پوشش های تامینی (Safety Nets)، خدمات اعتباری خرد (Microfinance)، خدمات اجتماعی و حتی خدمات حمایتی اجتماعی (social protection services) که جدای از ماهیت حمایتی (protective) از ابعاد پیش‌گیرانه (preventive) نیز برخوردارند، میباشند. 

ب) نظام بهره‌برداری تجاری کوچک: این نظام حیات نسبتا پایداری برپایه توانمندی های درونی خویش دارد. این شکل از بهره‌برداری، شامل انواعی نظیر تلمبه‌کاری و مقاسمه‌کاری و … می‌باشد. 

🔸ظهور این نظام در چارچوب فرایند کلی انطباق جامعه کشاورزی ایران با جهان سرمایه‌داری و ادغام اقتصاد ایران در نظام سرمایه‌داری از طریق تجارت محصولات کشاورزی صورت گرفت.

🔹از ابعاد مهم این انطباق، ظهور مشخصه‌های خاص کشاورزی سرمایه‌داری یعنی تجاری شدن کشاورزی و کالایی شدن زمین در پاسخ به تقاضای کشورهای خارجی(عمدتا روسیه و انگلستان) برای محصولات معین است که بخش‌هایی از کشور را به نواحی تولید تخصصی (برای مثال، کشت خشخاش و تنباکو در مناطق جنوبی و پنبه در مناطق شمالی) مبدل ساخت. 

🔸واحد‌های بهره‌برداری 50-10 هکتاری که به واسطه ارائه محصول و نیروی کار و خدمات مربوط به نیازهای اساسی در بازار کالا ادغام می شود. به تدریج به درون بازار و نهادهایی که با منطق سرمایه اداره می شوند وارد می گردند و در قالب نظام شبه سرمایه داری به تولید می پردازند. با گسترش تکنولوژی و ورود تراکتور به جای گاو و خیش در فرآیند تولید سطح تکنولوژی در واحدهای تجاری کوچک کشاورزی دچار دگرگونی گردید و پس از گسترش حفر چاهها، مالکیت بر منابع آب همچنان در مالکیت عام باقی ماند ولی حق تصرف و بهره برداری از این منبع در برخی از نقاط دراختیار بهره بردار قرار گرفت وحق بهره برداری شخصی بجای بهره برداری مشاع رایج گشت.

🔹 اهمیت عامل سرمایه در نظام بهره‌برداری، نیروی کار خانوادگی + نیروی کار دستمزدی، بازارگرایی محدود، مکانیزاسیون محدود، سطح تکنولوژی متعارف، بهره گیری سنتی از منابع آبی (تنها 3/1 میلیون هکتار از انواع نظام های بهره برداری از شبکه های مدرن آبیاری استفاده می کنند). از نظر اشرف؛ دهقانان متوسط (middle peasantry) از زارعین سهم‌گیر گذشته، کشاورزان اجاره‌دار، خانواده‌های زمیندار و کشاورزان زارع دوره پیش از اصلاحات ارضی بودند. برنامه اصلاحات ارضی دهه 1340 منجر به افزایش قابل توجه تعداد خانوارهای زمیندار و دهقانان متوسط شد.

🔸 در اواسط دهه 1350، 930 هزار نفر مالک قطعات 2 تا 10 هکتاری زمین بودند که حدود 28 درصد از کل زمین‌های قابل کشت بود. آنها هسته اصلی دهقانان متوسط ایران را تشکیل می‌دادند. اکثر اعضای این قشر، علاوه بر درآمد کشاورزی از راه کار فصلی در شهرها نیز کسب درآمد می‌کردند. ذکر این نکته ضرورت دارد که طی دهه های گذشته کشورهای اروپایی سعی کرده اند تا مزارع تجاری کوچک را به سمت کشت پایا (Permaculture) سوق دهند. 

🔹کشت پایا یک نظام کشاورزی و اصول طراحی اجتماعی به حساب می‌آید که به موجب آن به صورت مستقیم یا شبیه‌سازی شده از الگو یا ویژگی‌های مشاهده شده در اکوسیستم طبیعی استفاده می‌شود. 

ج) نظام بهره برداری تجاری متوسط: وسعت اراضی 100-50 هکتار قطعات نسبتاً بزرگ و یکپارچه و مکانیزه میباشد، اتکای اصلی به نیروی کار دستمزدی، بازارگرایی؛ مجموعه‌ای از هنجارهای اجتماعی و قواعد حقوقی (قانون قرارداد) بر تراکنش‌های بازار حاکم است. سطح تقسیم کار بالا و تقسیم تخصصی کار وجود دارد. بطورکلی نظام بهره برداری تجاری در ایران گونه های متعددی از واحدهای بهره برداری از جمله واحدهای شخصی – شرکتی، رسمی و غیررسمی، شرکتهای سهامی زراعی و شرکت های کشت و صنعت دولتی و خصوصی را تشکیل می دهد. 

🔸براساس سرشماری عمومی کشاورزی سال 1382 حدود 400 هزار واحد بهره برداری شخصی، شرکتی، (رسمی و غیررسمی) در ایران وجود دارد. ضریب مکانیزاسیون در واحدهای تجاری بالاست و می توان آنها را واحدهای مکانیزه نامید. در بیش از 90% از واحدهای بهره برداری تجاری مالکیت عمدتاً ملکی و نوع مالکیت فردی است و پس از آن شرکتی (رسمی یا غیررسمی) است. از عمده ویژگیهای اکثر اینگونه واحدهای بهره برداری وحدت بین مالک و مدیر تولید (مدیر مزرعه) و بازار گرا و سرمایه پذیر بودن واحداست و مناسبات فیمابین مالک و مدیر تولید (حاکمیت) با عامل فاعلیت به شیوه مزدبگیری است. مدیریت کار در سطح واحد بهره برداری یکسان و در سطح مزرعه روابط بین کارکنان نسبتاً رسمی است.

اکثر کارکنان این گروه از واحدهای بهره برداری را کارکنان غیرعضو تشکیل می دهند. میزان تحصیلات کارکنان واحدهای تجاری در مقایسه با سایر انواع نظام های بهره برداری نامبرده شده بالاتر است. 

د) نظام بهره برداری تجاری بزرگ(Agrarian) سرمایه‌داری ارضی (کشاورزی): نظامی سرمایه محور متکی بر تولید فضاهای سودمحور و معمولا ناسازگار با قواعد محیط زیستی میباشد. 

🔸قدرت جابه‌جا شدن در بُعد فضا نیز از پیش‌نیازهای گردش سرمایه در بهره برداری های تجاری بزرگ است که مالکیت ها بیش از 100 هکتار وسعت دارند، سازمان اداری و مدیریتی منضبط، وسعت ساختمانها و تاسیسات اداری و فنی، تعداد وسایل نقلیه و ماشین آلات کشاورزی و سطح مکانیزاسیون و صنایع تبدیلی فرآوری و نگهداری نشان از تخصصی شدن شکل کار دارد. نیروی کار را افرادی جز سرمایه‌گذاران تشکیل می‌دهند. 

🔹اغلب سرمایه‌گذاران شخصاً از مسائل مربوط به اداره واحد تولیدی دور هستند و فقط از طریق سرمایه خود آن را اداره می‌کنند.بازارمحصولات کشت شده درواکنش به تغییرات در حجم عرضه و تقاضای خدمات و کالاهای خاص، قیمت‌ها را تعیین می‌کنند. محور فعالیت در این شکل بهره‌برداری صرفه سهام و کسب سود نقدی است. صرفا متکی به نیروی کار دستمزدی اند، سرمایه و مدیریت نقش اساسی در این نوع از نظام های بهره بردو صنعت ها چه دولتی و چه خصوصی عمدتاً در اراضی با سطح وسیع قابلیت خوبی نشان می دهند.

🔸 مدیریت متمرکز، برنامه ریزی توسعه مبتنی بر روش‌های پیشرفته، و تا حدود زیادی از نظر تامین امکانات و نهاده ها و خدمات مورد نیاز حتی تا حد طرح های تحقیقاتی خودکفا و مستقل عمل می نمایند. . در این نوع نظام ارزش اقتصادی با گرایش به تولید برای فروش و کسب سود و انباشت سرمایه و بسط و گسترش واحد تولیدی بسیار می باشد. طرح عظیم توسعه نیشکر و صنایع جانبی آن و سایر مجتمع‌های کشت و صنعت استان خوزستان، جدای از دولتی یا وابسته به دولت بودن آنها، نمونه‌ای از این گونه واحدها به شمار می روند. 

🔹در استان خوزستان به عنوان مهد کشت و صنعت ها 13 واحد کشت و صنعت وجود دارد. این واحدها عبارتند از کشت و صنعت کارون، شهید بهشتی، امام خمینی، هفت تپه، امیرکبیر، میرزا کوچک خان، دعبل خزایی، سلمان فارسی، فارابی، دهخدا، میان آب، شهید رجایی و شمال خرمشهر نمونه های مهم قابل بحث در این شاخه هستند. 

🔸کشت و صنعت ها به نوعی حاصل آرایش نظام سرمایه¬داری به لحاظ جغرافیایی می¬باشند و در همه جای کشور امکان پایه ریزی این نوع نظامات بهره برداری با ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻭ ﻳﻚ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻭﺍﺣﺪ نبود ه و به ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻛﺎﺭﺷﻨﺎﺳﺎﻥ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺧﺒﺮﻩ ﻭ مجرب، تامین مالی ﺯﻳﺮﺳﺎﺧﺘﻬﺎﻱ ﺍﻭﻟﻴﻪ، ﺍﻋﺘﺒﺎﺭﺍﺕ ﺩﻭﻟﺘﻲ ﻭ ﺟﺬﺏ ﺗﺴﻬﻴﻼﺕ ﻛﻢ ﺑﻬﺮﻩ ﻭ ﺑﻠﻨﺪﻣﺪﺕ برای ﺣﻔﺮ ﭼﺎﻩ ﻭ ﺑﺮﻕ، ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژﻳﻬﺎﻱ ﺟﺪﻳﺪ، است.

معروف ترین شرکت های کشت و صنعت عبارتند از: شرکت کشت و صنعت و دامپروری مغان. شرکت کشاورزی و دامپروری سفید رود.

کشت و صنعت نیشکر هفت تپه با 12000 هکتار اراضی زیرکشت، کشت و صنعت جیرفت، کشت و صنعت شهیدرجایی با 5000 هکتار اراضی زیرکشت، کشت و صنعت شهیدبهشتی با 5000 هکتار اراضی زیرکشت، شرکت پرورش کرم ابریشم با 600 هکتار اراضی، شرکت زیاران با 435 هکتار اراضی.

🔸 علاوه بر این تعدادی کشت و صنعت بزرگ وابسته به نهادها و بانک ها وجود دارد که مهمترین آن عبارتند از: کشت و صنعت پارس (18000 هکتار)، کشت و صنعت نیشکر کارون (20000 هکتار)، کشت و صنعت نیشکر میان آب (6000 هکتار)، گوشت لرستان (2100 هکتار)، شاوور خوزستان (10000 هکتار). همچنین شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی (که 70 درصد سهام آن به بانک¬ها تعلق دارد) مرکب از 7 کشت و صنعت 12000 هکتاری نیز در حال فعالیت های راه اندازی و اجرای عملیات عمرانی است. 

🔹البته برای مدیریت کلان واحدهای تولید کشاورزی تعابیر مختلفی از جمله هولدینگ های زراعی (Holding Company؛ Parent Ag. Company) مانند شرکت مادرتخصصی کشاورزی، شرکت دارنده یا مالک زراعی، شرکت کنترل کننده، شرکت صاحب سهم، شرکت اصلی یا شرکت فرعی(Subsidiary Company)، شرکت وابسته (Affiliated Company)، شرکت مرتبط تخصصی(Associated Company) یا الگوی(S. B. U) صورت می گیرد. هولدینگ کشاورزی بر اساس ارتباطات (پسینی یا پیشینی)، آنچه را که در پیرامونش است سازماندهی می‌کند،حاشیه‌ها را ساماندهی و سلسله‌مراتبی می‌کند. شرکتی است که دارنده بخش زیادی از سهام سایر شرکتهاست و به این ترتیب بر آن شرکتها کنترل دارد. 

🔸شرکتهایی که شرکت مادر آنها را تحت کنترل خود دارد به نام «شرکت فرعی» خوانده می شود.شرکت مادر می تواند صددرصد سهام شرکتهای فرعی را تحت تملک خود داشته باشد.اما اغلب از نظر کنترل کاری درچنین سطحی قرار ندارد. عمده وظایف هولدینگ های کشاورزی به قرار ذیل است: 

الف –اعمال هژمونی از طریق احیای قدرت و انباشت سرمایه از طریق بازسازی ساختاری تولید و نگره تهاجمی به دستمزد مدیران و شرایط کاری کارگران زراعی، تعیین استراتژی واعمال مدیریت و هدایت شرکتهاى زیرمجموعه به منظور ساماندهى وافزایش بازدهى و بهره ورى و استفاده مطلوب از امکانات ومنابع آنها و راهبری و سیاستگذاری،برنامه ریزى ونظارت عالیه در امور و وظایف شرکتهاى زیرمجموعه با توجه به اساسنامه، اهداف وفعالیتهاى هر یک از آنها. 

🔹ب -هدایت "شرکتهاى زیرمجموعه"در چارچوب استراتژی تعیین شده واتخاذ تدابیر و خط مشى هاى لازم درخصوص تعیین وضعیت"شرکتهاى زیرمجموعه" اعم ازواگذاری، ادغام،انحلال، تجزیه، اصلاح ساختار وفرآیندبهبود مدیریت آنها 

🔸ج -انجام خدمات جهت امور کشاورزی، دامى و منابع طبیعى وپشتیبانى ستادى و فنى از فعالیتهاى "شرکتهاى زیرمجموعه". ، انجام فعالیتهاى آموزشى و فنى درچهار چوب موضوع و وظایف وفراهم نمودن موجبات تأمین و تدارک کالاهاى مورد نیاز"شرکتهاى زیرمجموعه"